Cümlenin Ögeleri

Öge: Bir cümleyi oluşturan sözcük veya sözcük gruplarına öge denir. Ögeler bulunurken önce temel ögeleri (yüklem, özne), daha sonra yardımcı ögeleri (nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci) bulmamız gerekir.

Cümlenin Ögeleri

1. Temel Ögeler
   • Yüklem
   • Özne
     • Gerçek Özne
     • Sözde Özne
2. Yardımcı Ögeler
   • Nesne
     • Belirtili Nesne
     • Belirtisiz Nesne
   • Dolaylı Tümleç
   • Zarf Tümleci

A)  Temel Ögeler

1. YÜKLEM: Cümlede anlatılan iş, oluş ve hareketi ya da yargıyı üzerinde taşıyan ögedir. Yüklemsiz cümle olmaz.

Yahya Kemal güzel şiirler yazmıştır.

Arkadaşım hata yaptığını kabul etti.

Ağır ağır çıkacaksın, bu merdivenleri.

Söndürün lambaları, uzaklara gideyim.

Asıl kök ve öz derinliklerdedir.

2. ÖZNE: Bir cümlede yüklemin bildirdiği işi yapan ya da yargıyı üstüne alan ögeye denir. Özneyi bulmak için yükleme “kim?, ne?” soruları sorulur.

Özne Çeşitleri

• Gerçek Özne: Yüklemin bildirdiği yargıyı yapan ögenin cümlede kullanılmasıyla oluşan öznedir. Gizli özne de gerçek öznedir.

Geceleyin bir ses böler uykumu.

Bakakalırım, giden geminin ardından. (Gizli Ö. Ben)

Yağmurlardan sonra büyürmüş, başak.

• Sözde Özne: Bazı cümlelerde işi yapan belli değildir. Bu cümlelerde işten etkilenen öge sözde özne kabul edilir. Diğer bir deyişle edilgen çatılı fiillerle kurulan cümlelerin öznesidir.

Hırsız, akşama doğru yakalandı. S.Ö. 

Halılar, bin bir emekle dokundu. S.Ö.                

Ali, dün okuldan kovulmuş. S.Ö.

B)  Yardımcı Ögeler

1. NESNE: Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen sözcük veya söz gruplarına nesne denir.

• Belirtili Nesne: İsmin belirtme (-i) hal ekini alan nesne türüdür. Belirtili nesneyi bulabilmek için yükleme “neyi?, kimi?” soruları sorulur.

Biz onu dün çarşıda gördük. B.’li N.

O, nehirde balık tutmayı sevmez. B.’li N.

• Belirtisiz Nesne: İsmin yalın durumda bulunan nesne türüdür. Yükleme “ne?” sorusu sorulur.

Arkadaşıma yeni bir şiir kitabı aldım. B’siz N.

Öğretmen: “Sizler geleceğin mimarı olacaksınız.” derdi.  B.’siz N. 

• Dolaylı Tümleç: Adın “-e,-de,-den” durum eklerini alan sözcüklerin cümlede üstlendikleri göreve dolaylı tümleç denir. Yükleme;

e	de	den
Neye?	Neyde?	Neyden?
Nereye?	Nerede?	Nereden?
Kime?	Kimde?	Kimden?

Her ıstırap, insana ayrı bir şey öğretir. D.T.

Bahçesinde solmayan güller varmış. D.T.

Bana, okumaktan söz edin. D.T.

• Zarf Tümleci: Yüklemi yön, zaman, durum, vasıta, sebep, şart, miktar yönüyle etkileyen kelimelere zarf tümleci denir. Yükleme;

Ne zaman?             Nasıl?

Ne kadar?               Niçin?          Nereye?

Ne ile?                  Kim ile?

Çocuk hıçkıra hıçkıra uzaklaştı. Z.T.

Bu şiiri kar yağarken yazdım. Z.T.

İstanbul’a uçakla gittik. Z.T.

Uyarı: İçeri , dışarı, ileri, geri, aşağı, yukarı…gibi yer-yön zarfları kullanıldıkları bütün cümlelerde zarf tümleci olur. Ve nereye sorusu sorulur. Eğer adın -e, -de, -den halinde bulunursa dolaylı tümleç olur.(İçeriye, içeride, içeriden…)

Kapıcı hızla aşağı indi. Z.T.

Mehmet kardeşini yukarı çağırdı. Z.T. 

Kapıcı hızla aşağıya indi D.T.

Mehmet kardeşini yukarıdan çağırdı. D.T.