Fiil (Eylem) : Varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri veya içinde bulundukları durumları bir kipe (yani zamana veya bir dileğe) ve kişilere bağlayarak bildiren kelimelere fiil denir. Fiillerin üç temel kuralı vardır:
- İş, hareket, oluş bildirir.
- Kök veya gövde halindeyken kip eklerini alabilir.
- Kök ve gövde halindeyken mastar eklerini (-mek, -mak) alabilir.
Fiillerin en önemli özelliği harekettir. Fiiller hareketlerine göre üç çeşittir:
- İş ve Kılış Fiilleri: Bir nesneyi olumlu olumsuz etkileyen, insanlar tarafından genellikle bilinçli olarak gerçekleştirilen fiillerdir. Bu fiiller “kimi, neyi” sorularına cevap verir. Bu nedenle iş ve kılış fiilleri çatısına göre geçişli fiillerdir. Kır-, ver-, dur-…
- Durum Fiilleri: Fazla hareketi olmayan, belli bir süre devam eden, nesneyi etkilemeyen, insanlar tarafından bazen bilinçli, bazen bilinçsiz gerçekleştirilen ve sona ermeleri için başka bir fiilin başlaması gereken fiillerdir. Durum fiilleri çatı yönünden geçişsizdir. Uyu-, kalk-, yat-
- Oluş Fiilleri: Bu fiillere “doğa fiilleri” de denir. Oluş fiillerinde kendi kendine olma anlamı vardır. Bu fiiller aslında gizli bir güç tarafından gerçekleştirilir. Bu fiillerin gerçekleşmesi irademize (isteğimize) bağlı değildir. Yağ-, es-, yeşer-, kızar-, acık-, gürle-…
Fiillerde Somutluk-Soyutluk
Somut Fiiller: Beş duyu organından herhangi biriyle algılanabilen fiillere denir. Kır-, oku-, yaz-…
Soyut Fiiller: Beş duyu organından herhangi biriyle algılanamayan; fakat var olan fiillere denir. Düşün-, hoşlan-
Bazı somut fiiller, cümlede kullanılışına göre soyut olabilir: Babam biraz odun kırdı. (Somut) / Arkadaşımın sözleri kalbimi kırdı. (Soyut)
Dikkat ! Bir kelimenin fiil olabilmesi için şu üç öğeyi bulundurması gerekir.
- Fiil tabanı
- Kip eki
- Şahıs eki
1) Kip Ekleri
Kip Eki : Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklerle almış oldukları biçimine “kip” denir. Kipler iki grupta incelenir:
- Bildirme (Haber) Kipleri
- Dilek (Tasarı) Kipleri
| Geçmiş Zaman | -di -miş | Gereklilik Kip | -meli, -malı |
| Şimdiki Zaman | -( ) yor | İstek | -e, -a |
| Gelecek Zaman | -ecek, -acak | Şart | -se, -sa |
| Geniş Zaman | -( ) r | Emir | Eki yoktur. |
HABER KİPLERİ
İşin, oluşun, hareketin gerçekleşme zamanını; işin yapıldığını, yapılacağını veya yapılmakta olduğunu haber verirler. Haber verdikleri zamanın adıyla anılırlar.
1. Geçmiş Zaman
- Görünen (-di’li) Geçmiş Zaman: Geçmişte yaşadığımız veya gördüğümüz fiilleri anlatmak için kullanılır. Fiil tabanına -di eki getirilerek yapılır. Bu yüzden di’li geçmiş zaman kipi de denir.
Fiil Tabanı -dı,-di,-du,-dü, -tı,-ti,-tu,-tü şahıs eki
| Sev | di | m |
| Oku | du | ——- |
| Git | ti | k |
| Sat | tı | nız |
| Uç | tu | lar |
- Duyulan (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi : Fiilin, önceden gerçekleştiğini bildirir. Ancak söyleyen fiilin yapıldığını görmemiş, başkasından duymuştur. Fiil tabanına -miş eki getirilerek yapılır.
| Fiil Tabanı | -mış, -miş, -muş, -müş | Şahıs Eki |
| Sev | miş | im |
| Kazan | mış | sın |
| Kork | muş | —- |
2. Şimdiki Zaman Kipi:
Fiilin şu an gerçekleşmekte olduğunu bildirir. Fiil tabanına -( ) yor eki getirilir. Sev
(i) yor um
Dikkat: – ( ) yor eki kendinden önceki geniş sesliyi (a, e) daraltır.
Gör me yor um —-Görmüyorum.
Dikkat: Şimdiki zaman anlamı -mekte, -makta ekiyle de sağlanabilir. Ders çalışıyorum / Ders çalışmaktayım.
3. Gelecek Zaman Kipi:
Fiilin daha sonra gerçekleşeceğini bildirir. Fiil tabanına -ecek, -acak getirilerek yapılır.
| Fiil Tabanı | -ecek/-acak | şahıs eki |
| Sev | eceğ | im |
| Anla y | acak | sın |
| Bekle y | ecek | ….. |
| Çalış | acağ | ız |
| Başar | acak | sınız |
| Gör | ecek | ler |
4. Geniş Zaman Kipi
Fiilin her zaman yapıldığını veya yapılabileceğini bildirir. Fiil tabanına -( )r eki getirilerek yapılır. Fiil tabanı+ [-( ) r ]+ şahıs eki (Sev-e-r-im)
DİKKAT : Geniş zamanın olumsuzu yapılırken -( ) r kullanılmaz. Yerine -me, -ma, -mez, -maz kullanılır. (Severim…Sevmem, Anlarız….anlamayız, Okur…okumaz, çalışırsınız….çalışmazsınız)
DİLEK KİPLERİ
- Gereklilik Kipi : Eylemin mutlaka gerçekleşmesi gerektiğini bildirir. Fiil tabanına -meli, -malı ekleri getirilerek yapılır. (Sev-meli-y-iz)
- Dilek-Şart Kipi: İşin, oluşun, hareketin gerçekleşmesi ,başka bir eylemin olması şartına bağlı olduğu durumlarda fiil tabanına -se, -sa ekleri getirilerek yapılır. Hem dilek hem de şart anlamı görülebilir. Çalışırsan kazanırsın.(Şart) / Şimdi Konya’da olabilsem. (Dilek)
- İstek Kipi: Eylemin yapılması veya yapılmaması istendiği durumlarda kullanılır. Ğenellikle birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarda kullanılır. Fiil tabanına -e, -a ekleri getirilerek yapılır. Sev-e-lim, çalış- a-yım…
- Emir Kipi : Eylemin yapılmasını veya yapılmamasını başkasından isteme durumunda kullanılır. DİKKAT : Emir kipinin eki yoktur. Buna göre kök halindeki bütün fiiller, emir kipindedir. Üçüncü tekil ve çoğul kişilere göre, emir kipinde çekimlenmiş fiillere -sin eki getirilir. (Gel-, dur-, otur-, /gelsin, dursun, otursun/gelsinler, dursunlar, otursunlar)
ÖZEL NOT : Dilek kiplerini şöyle formüle edebiliriz: Melisa’ya emir yok. (meli) (sa) y (a) , emir eki yok.
Şahıs Ekleri
Şahıs Eki : Fiilin bildirdiği iş mutlaka canlı veya cansız bir varlık (özne) tarafından yapılır. İşte bu varlığa fiilin kişisi denir. Türkçe’de üç tanesi tekil, üç tanesi çoğul olmak üzere altı tane şahıs vardır.
Ben….(Kendisi söz söyleyen) Sen….(Kendisine söz söylenilen) O……(Kendisinden bahsedilen)
Dikkat: Fiilin bildirdiği şahısları aldıkları eklerden tanırız. Sevdi-m…(Ben), Sevmiş-sin …(Sen)
Anlamazsın (Fiil tabanı, geniş zamanın olumsuzu, 2.tekil ş.) Anlıyorum (Fiil tabanı, şimdiki z., 1.tekil ş.)
Anlamak (Mastar eki alan fiiller artık fiil değil fiilin ismidir ve isimlerde kip ve şahıs kavramı yoktur. ) Cevap B’dir.
FİİLLERİN OLUMSUZLUK ŞEKLİ
Fiil tabanı +Olumsuzluk Eki (-me,-ma, -mez, -maz)+Kip +Şahıs Eki
Sev me di m
Gel me — y in
DİKKAT : Geniş zamanın olumsuzu 1. şahıslarda -me, -ma diğerlerinde ise -mez, -maz ile yapılır. Ve “- ( ) r kip ekinin yerini alır. Sev (e) r im —-Sev (me) m / Bil (i) r sin….Bil (mez) sin
DİKKAT : Şimdiki zamanın olumsuzu yapılırken “ ( ) yor” eki -me, -ma olumsuzluk ekini daraltarak -mı, -mi,
-mu, -mü haline sokar. İste mi yor um, Görüş mü yor uz
FİİLLERİN SORU ŞEKLİ
Fiillerde soru anlamı “-mı, -mi, -mu, -mü” soru ekiyle sağlanır. Soru eki daima kelimeden ayrı yazılır.
Şahıs ekleriyle ise bitişik yazılır.
Soruları çözdünüz mü? Beni seviyor musun?
ZAMANLARINA GÖRE FİİLLER
Fiiller, zamanlarına göre iki ana grupta incelenir:
- Basit Zamanlı Fiiller
- Bileşik Zamanlı Fiiller
BASİT ZAMANLI FİİLLER: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirilmesiyle oluşur. Basit zamanlı fiillerde, kip ekinden sonra kişi ekleri getirilir. Türkçe’de basit zamanlı fiillerin tekil ve çoğul kişilere göre çekimlenişi tabloda gösterilmiştir.
BİLEŞİK (BİRLEŞİK) ZAMANLI FİİLLER: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra idi (-dı,-di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü), -imiş (-mış, -miş, -muş, -müş), ise (-sa, -se) ek-fiilleri getirilerek oluşur. Bazı kaynaklarda birleşik zamanlı fiiller, “iki kip eki almış” fiil olarak da tanımlanır.
Birleşik zamanlı fiiller üçe ayrılır:
- Hikaye (Öyküleme) Birleşik Zaman: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra “idi” (-dı, -di, …) getirilerek oluşturulur. Gel-i-r-di, gel-i-yor-du-m…
- Rivayet Birleşik Zaman: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra “imiş” (-mış, -muş…) getirilerek oluşturulur. Gel-i-r-miş, gel-miş-miş…
- Şart (Koşul) Birleşik Zaman: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra “ise” (- se, -sa) getirilerek oluşturulur:Gel-i-r-se, gel-miş-se-m…
Fiil Tabanı + Kip Eki (Haber – Dilek) + Ek Fiil (Hikaye –idi, Rivayet –imiş, Şart –ise) + Kişi (Şahıs) Eki
Sev + miş + ti + m (miş’li geçmiş zamanın hikayesi)
Bil + (i)yor + sa + lar (Şimdiki zamanın şartı)
Gel + ecek + miş + ler (Gelecek zamanın rivayeti) Çalış + malı + ymış + sın (Gerekliliğin rivayeti) Al + sa + ydı + m (Şartın hikayesi)
YAPILARINA GÖRE FİİLLER
Türkçe’de fiiller yapı bakımından üçe ayrılır:
- Basit fiil
- Türemiş fiil
- Birleşik fiil
BASİT YAPILI FİİLLER:
Herhangi bir yapım eki almamış, başka bir kelime ile birşmemiş kök durumundaki fiillerdir. Kök, fiilin bölünemeyen en küçük anlamlı parçasıdır.
Sev-, ağla-, kaç-, sor-
Çekimli bir fiilin kip, kişi ve olumsuzluk ekleri atıldıktan sonra geriye kalan iş, oluş, hareket bildiren kısmı yapım eki almamış, yani başka bir kelimeden türememiş veya başka bir kelimeyle de birleşmemiş fiil basit yapılıdır.
Okuyacakmışsın ….Oku-y-acak-mış-sın (Kök-yardımcı ses-gelecek zam.eki-rivayet eki-2.tekil şahıs eki.)
TÜREMİŞ YAPILI FİİLLER:
Fiil ya da isim köklerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.
Göz-le- gör-üş yaş-a- giy-in
İsim fiil isim fiil
Fiil fiil fiil fiil
Dikkat ! Yansıma olan kelimelerle de fiil türetilebilir.( Çat-la-, fısıl-da-, hav-la-)
BİRLEŞİK YAPILI FİİLLER :
İki ya da daha fazla kelimenin bir araya gelerek oluşturdukları fiillerdir. Üç yolla yapılır:
a) Yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller:
| İ S İ M | Yardımcı Fiil |
| et- | |
| ol- | |
| eyle- | |
| kıl- |
Yardım et-
Başarılı ol-
Not: Ol- yardımcı fiili tek başına da fiil olarak kullanılabilir. Ben hep sizin yanınızda olacağım.
DİKKAT ! Yardımcı fiille oluşturulan birleşik fiillerde ses düşmesi veya ses türemesi oluşuyorsa fiil bitişik yazılmalıdır. Eğer ünlü düşmesi veya ünsüz türemesi olmuyorsa ayrı yazılır.
Sabır-et- sabret- (Ses düşmesi) Af-et- af-f-et- (Ses türemesi) Terk et-
Namaz kıl- Hasta ol-
b) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller ( Deyim Halindeki Birleşik Fiiller) :
Kelimelerin gerçek anlamlarından sıyrılmasıyla yani mecaz anlamda kullanılmasıyla oluşan birleşik fiillerdir. -mek. -mak mastar ekinin alabilen deyimler bu gruba girer. Veya ; isim soylu kelime ya da kelimelerle bir fiilin bir araya gelmesiyle oluşur.
Memleketim gözümde tütüyor ! Başka nereye başvurdunuz? Çok eziyet çekmiş.
(Göz gezdir-, kafa patlat-, kapı dinle-, kulak asma-, akıl ver-…)
c) Kurallı Birleşik Fiiller
En az iki kelimenin belli bir kurala göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Dilimizde çok değişik kurallı birleşik fiil vardır. Bunların en yaygın olarak kullanılanları dört çeşittir.
- Tezlik Fiili: Fiil kök ve gövdelerine -ı, -i, -u, -ü ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “vermek” fiiliyle birleştirilir. Tezlik fiilleri daima bitişik yazılır. Geliver-, yapıver-, okuyuver-, seçiver…
Tezlik fiillerinde genellikle “çabukluk, beklenmezlik, kolaylık, önem vermeme” anlamları görülür.
Gazeteyi yere atıverdi. (Önem vermeme) Fiil Tabanı -(i) ver (mek)
Bak(ı)ver-
Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: Geliver…gelmeyiver veya Geliverme
- Yeterlilik Fiili : Fiil kök veya gövdelerine -a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “bilmek” fiiliyle birleştirilir. Bu fiillerde bir işin yapılmasına gücün yetmesi, işi başarma anlamları vardır. Daima bitişik yazılır. Yapabil-, gezebil-, okuyabil-…
Yeterlilik fiillerinde genellikle olasılık anlamı görülür. Bu nedenle yeterlilik fiillerinin bulunduğu cümlelerde olasılık zarflarının kullanılması dil yanlışlığına yol açar.
Belki yarın köye dönerim. (Doğru) Yarın köye gidebilirim. (Doğru) Belki yarın köye gidebilirim. (Yanlış)
Yeterlilik fiilinin olumsuzu üç şekilde yapılır: Alabilirim… (Alamam) (Almayabilirim) (Alamayabilirim)
Yukarıdaki üç olumsuz yeterlilik fiilinin aralarında anlam farkı vardır. Birincide kesinlik, ikincide kişinin kendisine bağlı olumsuzluk, üçüncüde ise kişinin elinde olmayan nedenlerden doğan olumsuzluk söz konusudur.
- Sürerlilik Fiili : İki şekilde yapılır.
Fiil kök veya gövdelerine -a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “durmak, kalmak, gelmek” fiilleriyle birleştirilir. Bu tür sürerlilik fiilleri daima bitişyikaz ılır. Uyuyakal-, gidedur-, süregel-…
Fiil kök veya gövdelerine -ıp, -ip, -up, -üp ekleri getirilir. Bu kelimelerden sonra “durmak, kalmak, gelmek” fiilleri kullanılır. Bu tür sürerlilik fiilleri ayrı yazılır. Konuşup dur-, gidip dur-, donup kal-, sürüp gel-…
Bu fiillerde, işin belli bir süre devam ettiği anlamı vardır. Sürerlilik fiillerinin olumsuzu yoktur.
- Yaklaşma Fiili: Fiil kök veya gövdelerine -a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime, “yazmak” fiiliyle birleştirilir. Yaklaşma fiilleri bitişik yazılır. Düşeyaz-, öleyaz-…
Bu fiillerde “olmadı ama az daha olacaktı, az kalsın oluyordu” anlamları vardır. Yaklaşma fiillerinin anlamı olumsuzdur. Bu nedenle yaklaşma fiilleri ayrıca olumsuz yapılamaz. Yani bu fiillerin görünümü olumlu, anlamı olumsuzdur.
NOT : Türkçe’de en çok kullanılan kurallı birleşik fiiller bunlardır. Bunlar iki fiilden oluşmuştur. Ayrıca bir fiilimsi, bir fiilden (ağlayacağ-ı gel-..) ; bir fiil , bir yardımcı fiilden oluşan (hazırlanmış ol-, gider ol-, söyleyecek ol-…) kurallı birleşik fiiller de vardır.
