KÖK : Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan, anlamlı en küçük parçasına denir.
Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır. Örnek: “Okul” kelimesinin kökü, “oku” fiilidir. Fakat bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır. Ama okul ile ok arasında bir ilgi yoktur.
Kökler iki çeşittir:
- İsim Kökleri
- Fiil Kökleri
İSİM KÖKLERİ : Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir. Dört çeşittir:
- Varlık kökleri : Çöl, yol, sıra, ev…
- Nitelik kökleri : İyi, güzel, kötü…
- Duygu kökleri : Ah, vah, tüh, ey…
- İlgi kökleri : Ben, sen, o, ile, için…
İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir.
Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.
Örnek: Karınca, kelebek, araba…
FİİL KÖKLERİ : Hareketleri, işleri anlatan köklere denir. Örnek: Gel-, otur-, ver- …
Sesteş (Eşsesli ) Kökler : Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Örnek: Yaz, kız, geç…
GÖVDE : E n az bir yapım eki almış olan sözcüklere denir.
Örnek: Uçak, gözlük, evci…
YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER
- Basit Sözcük : Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir. Ev, yol, git, otur, evler, evi….
- Türemiş Sözcük : İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan sözcüklerdir. Evli, yolluk, gergin, başla, …
- Birleşik Sözcük :İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir. Dedikodu, mirasyedi, Karaköy…
EKLER
Köklere getirilerek onların anlamlarını tamamlayan veya değiştiren parçalara ek denir. Ekler, tek başlarına anlamsızdır. Köklere getirilerek anlam kazanır. İki çeşit ek vardır:
- Çekim Ekleri 2. Yapım Ekleri
ÇEKİM EKLERİ : Eklendiği kelimenin anlamını değiştirmeyen sadece cümledeki durumlarını belirten eklere denir.
YAPIM EKLERİ : Eklendiği köklerden yeni kelimeler türeten eklere denir. Yapım ekleri eklendiği kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de türünü değiştirir. İçinde bir yapım eki olan ve yeni kelimeler türetmeye elverişli birime gövde denir.
EKLER
Yapım Ekleri
- İsimden isim yapan ekler
- İsimden fiil yapan ekler
- Fiilden fiil yapan ekler
- Fiilden isim yapan ekler
Çekim Ekleri
- İsim çekim ekleri
*İyelik ekleri
*Hal ekleri
*Tamlama ekleri
*Çoğul ekleri
- Fiil çekim ekleri
*Kip ekleri
*Kişi ekleri
ÇEKİM EKLERİ
- İSİM ÇEKİM EKLERİ
- İYELİK (AİTLİK) EKLERİ : Eklendiği ismin karşıladığı varlığın kime veya neye ait olduğunu bildiren eklere denir.
Tekil Kişiler:
Ben (-ım, -im, -um,-üm) Kitab-ım
Sen (-ın, -in, -un, -ün) Kitab-ın
O (-ı, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü) Kitab-ı, araba-sı
Çoğul Kişiler:
Biz (-ımız, -imiz, -umuz, -ümüz) Kitab-ımız
Siz (-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz) Kitab-ınız
Onlar (-ları, -leri) Kitap-ları
- HÂL EKLERİ : İsimlere gelerek onların durumlarını bildiren eklerdir. Durum ekleri olarak da adlandırılır.
- İsmin Yalın Hâli ( Yalın Durumu) : Belirli bir eki yoktur. Hiç ek almayan veya hal ekleri dışındaki ekleri alan isimler yalın haldedir. (Ev, evim, evler..)
- İsmin -i hâli (Belirtme Durumu) : Ekleri, -ı, -i, -u, -ü ‘dür. (Ev-i, kalem-i)
- İsmin -e hâli (Yönelme Durumu) : Ekleri -e, -a ‘dır. (Ev-e, okula)
- İsmin -de hâli (Bulunma, kalma durumu) : Ekleri -de, -da , -te, -ta şeklindedir. (Evde, okulda…)
- İsmin -den hâli (Çıkma, Ayrılma Durumu) : Ekleri, -den, -dan, -ten, -tan şeklindedir. (Evden, okuldan…)
TAMLAMA (İLGİ) EKLERİ : İsim tamlamalarında kullanılan -ın, -in, -un, -ün ve -ı, -i, -u, -ü ekleridir. (Ali’nin defteri, okulun duvarı, kapının kolu, bahçenin kapısı)
*Altı çizililer tamlama ekleri. Koyu yazılanlar kaynaştırma harfi.
- ÇOĞUL EKLERİ : İsimlere gelerek onların sayısını çoğaltan -lar, -ler ekleridir. (Evler, okullar…)
-ler, -lar ekinin anlam özellikleri
- Pazardan dünyaları aldım.
- Beni aradığında dünyalar benim oldu. (Abartma)
- Müdür beyler sizi görmek istiyor. (Saygı)
- Daha nice Fatih’ler yetiştireceğiz. (Benzerlik)
- Serpiller yarın bize gelecek. (aile)
- Sabahları bir bardak süt içer. (Her anlamı)
- Bu şehre ben dört yaşlarındayken yerleştik. (aşağı yukarı)
- Beyefendiler yemeğe gelmiyorlar mı hala. (sitem, küçümseme)
- Kurtarma çalışmalarına İngilizler de katıldı. (aynı ulustan olma)
B) FİİL ÇEKİM EKLERİ
- KİP EKLERİ : Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklere denir. (Gelmiş, gelir, gelecek….)
Haber kipi ekleri: Zaman bildirimi yapan eklerdir.
| Görülen Geçmiş Zaman Eki (-di) Duyulan Geçmiş Zaman Eki (-miş) Şimdiki Zaman Eki (-yor) Gelecek Zaman Eki (-ecek) Geniş Zaman Eki (-r) |
Dilek kipi ekleri: İstek belirtimi yapan eklerdir.
| Dilek şart İstek eki Gereklilik eki Emir eki -sa -y-a -malı eki yok |
KİŞİ EKLERİ: Fiillere, kip eklerinden sonra gelerek o işi kimin yaptığını belirten eklere denir. (Geldi-m, okudu-n…)
1. tekil (-m) 2. tekil (-n) 3. tekil (eksiz) 1. çoğul (-k) 2. çoğul (-niz) 3. çoğul (-lar)
EKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER:
- Türkçe’de dört çeşit -ı, -i, -u,-ü vardır. Bunların farkı cümlelerden anlaşılır.
Ev-i yandı (İyelik eki) Ev-i yıktılar (Hâl eki)
Veli-nin ev-i (Tamlama eki) Gez-i, yaz-ı (Yapım eki)
- İyelik ekleri ile kişi ekleri karıştırılmamalıdır. İyelik ekleri isimlere, kişi ekleri fiillere gelir. (Ev-i-m….İyelik eki) , (Geldi-m…..Kişi eki)
- Türkçe’de -ım, -im, -um, -üm ekleri hem iyelik eki, hem kişi eki, hem ek-fiil, hem de yapım eki olarak kullanılabilir:
İç-im kan ağlıyor (İyelik eki) İstediğin parayı vereceğ-im (Kişi eki) Bugün dünden daha iyiy-im (Ek-fiil) Gözlerin bir iç-im su….(Yapım eki)
- Aslında küçültme ve sevgi eki olan -cık bazen varlık isimleri yapar . (Tepe-cik, yavru-cuk ) Bu örneklerde küçültme anlamı varken; (badem-cik) kelimesinde bir organın adı söz konusudur.
- -ı, -i, -u, -ü yapım ekleri hem fiilden isim yapar, hem de fiilden fiil yapar. (Kaz-ı çalışmaları başladı)…Fiilden isim yapma eki
(Boyayı kaz-ı-dı)..Fiilden fiil yapma eki
- -ış, -iş ekleri bazen isim, bazen fiil yapar. (Tatlı bir bakışı vardı.)… Fiilden isim yapma eki. (Birbirlerine bakıştılar)… Fiilden fiil yapma eki.
YAPIM EKLERİ
Kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de türünü değiştiren eklere yapım ekleri denir. Dört ana grupta incelenir:
- İsimden İsim Yapma Ekleri : İsim köklerine gelerek bunlardan yeni isimler türeten eklere denir. Bu ekler sadece kelimenin anlamını değiştirir, türünü değiştirmez. Bu eklerin başlıca olanları şunlardır:
- -lık, -lik, -luk, -lük : (Gözlük, gecelik)
- -cı, -ci, -cu, -cü : (Bek-çi, ev-ci) (“Bek” kelimesi Eski Türkçe’de “koruma, muhafaza etme” anlamında kullanılmıştır.)
- -lı, -li, -lu, -lü : (Ev-li, su-lu)
- -sız, -siz, -suz, -süz ( Ev-siz, Ök-süz) (“Ök” kelimesi Eski Türkçe’de “öğ” şeklindedir ve “ana” anlamına gelir.)
- -ki : (demin-ki, şimdi-ki, yerde-ki, gökte-ki) (Yapım ekleri her zaman kökten hemen sonra gelirken, -ki eki bu kurala uymaz. -ki ekinden önce köke bir çekim eki gelir, sonra -ki yapım eki getirilir. -ki ekinin bazen kökten hemen sonra geldiği de görülür. Öte-ki, beri-ki…)
- -cık, -cik, -cuk, -cük : (Ufa-cık, küçü-cük)
- -cak, -cek, -çak, -çek : (Büyü-cek..)
- -cağız, -ceğiz, -çağız, -çeğiz: (Köyceğiz, çocuk-çağız)
- -ca, -ce, -ça, -çe : Türk-çe, ala-ca
- -daş, -deş, -taş, -teş : soy-daş, ses-teş
- -ncı, -nci, -ncu, -ncü : bir-i-nci, yedi-nci..
- -ar, -er : beş-er..
- -z : iki-z
- -sı, -si,-su, -sü : çocuk-su
- -ımsı, -imsi, -umsu, -ümsü: ekşi-msi
- -layın, -leyin: akşam-leyin…
- -cileyin : ben-cileyin
- -an, -en : er-en, kız-an (olgun çocuk)
- -ç: ana-ç
- -cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, çul, çül: ev-cil, balık-çıl…
- -man, -men : koca-man
- -aç, -eç : kır-aç, top-aç
- -şın : sarı-şın
- -ak, -ek : sol-ak, top-ak
- -k : bebe-k, top-u-k
- -t : yaş-ı-t
- -ay, -ey : kuz-ey (Kuz : Güneş görmeyen yer)
- -sul : yok-sul
- -la, -le : kış-la , yay-la ( Eski Türkçe’den günümüze z, y değişmesiyle “ yazın gidilecek yer “ anlamındadır.
- İsimden Fiil Yapma Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek bunları fiile dönüştürür. Bu tür ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir. Başlıca ekleri şunlardır:
- -la, -le: su-la, top-la…
- -al, -el: az-al, dar-al… 3) -l : ufa-l…
- -a, -e : yaş-a, boş-a…
- -ar, -er : sar-ar (sarı)
- -da, -de : şırıl-da..
- -kır, -kir, -kur, -kür : tü-kür, püs-kür.. 8) -k : gec-i-k…
- -r: deli-r-..
- -msı, -mse :azı-ı-msa…
- Fiilden Fiil Yapma Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan yeni fiiller türeten eklerdir. Bu ekler kökün anlamını değiştirir fakat türünü değiştirmez. Başlıca ekleri şunlardır:
1) -n: giy-i-n…
2) -l : kır-ı-l…
3) -ş : döv-ü-ş…
4) -r : aş-ı-r..
- -t : kızar-t…
- -dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür : koş-tur…
- -ar, -er : çık-ar.. 8) -a, -e : tık-a…
9) -ı, -i, -u, -ü : kaz-ı…
- -mse: gül-ü-mse
- -ala, -ele : kov-ala
- Fiilden İsim Yapma Ekleri : Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan isimler türeten eklerdir. Bu ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir. Fiilden isim yapım eklerinin başlıcaları şunlardır:
- -mak, -mek : yapmak…
- -ma, -me : kıy-ma, sar-ma…
- -ış, -iş, -uş, -üş : bak-ış…
- -m : giy-i-m..
- -k : çatla-k..
- -ak, -ek : dön-ek… 7) -n : tüt-ü-n…
- -gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü: say-gı…
- -ga, -ge : böl-ge…
- -gın, -gin, -gun, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün : dal-gın…
- -gan, -gen, -kan, -ken : sıkıl-gan…
- -gıç, -giç, -guç, -güç : dal-gıç…
- -gaç, -geç : yüz-geç…
- -ıcı, -ici, -ucu, -ücü : uç-ucu…
- -ç : usan-ç…
16) -ı, -i, -u, -ü : gez-i…
17) -a, -e, : yar-a…
18) -ntı, -nti, -ntu, -ntü : boz-u-ntu…
19) -t : geç-i-t…
20) -l : ışı-l…
- -sı, -si, -su, -sü : sin-si…
- -anak, -enek: gör-enek…
- -aç, -eç : gül-eç…
- -alak, -elek : yat-alak…
- -maç, -meç : yırt-maç…
- -sal, -sel : uy-sal…
- -man, -men : seç-men, öğret-men…
- -sak: tut-sak…
- -ca, -ce : eğlen-ce…
- -maca, -mece : bul-maca..
